گزارش اختصاصی / عمارتی به نام زباله!

اختصاصی تکرار / گروه اجتماعی: شاید خیلی از شهرهای ایران به عمارتهای تجاری ، تفریحی و یا مسکونی‌شان معروف باشند. اما در شهرهای مازندران عمارت دیگری هم هست که به زشت بودن و بد بو بودنش معروف است.  

عمارت بلند و تنومند زباله!

عمارتی که قدمتش در اغلب شهرهای این استان به بیش از 5 دهه می‌رسد! ساری ، بابل ، قائم‌شهر ، بهشهر ، آمل ، نوشهر و ...

از ضرب‌الاجلی که رییس جمهور سابق شهید برای پرونده سایت زباله آمل تعیین کرده بود ، زمان زیادی نمی‌گذرد. ضرب‌الاجلی که قرار بود بعد از سال‌ها بلاتکلیفی و بدعهدی ، انتقال زباله به این مکان را متوقف کند و محل جدیدی را برای انباشت آن‌ تعیین نماید.

اما متاسفانه تا به امروز اقدام جدی در این راستا صورت نگرفته.

کوه بزرگی از زباله که در ۳۰ کیلومتری جنوب شهر آمل قرار دارد و حدود چهار دهه است که قامتش روز به روز بلندتر می‌شود و حجم زباله‌های انباشت شده‌اش بیشتر. همین چند هفته پیش بود که آتش به جان این عمارت بدبو و کثیف افتاد و ماموران آتش‌نشانی را به زحمت فراوان انداخت. گرمای هوا ، زباله‌های ساری را هم بی‌نصیب نگذاشت و ماه گذشته ، آتش‌سوزی با وسعت کمتر در محل دپوی زباله این شهر اتفاق افتاد.

اوضاع در قائم‌شهر هم بهتر نیست.

بیش از ۵۰ سال دپوی زباله در حاشیه این شهر و در مسیر یکی از مهمترین محورهای مواصلاتی مازندران ، ارتفاع کوه زباله را در این منطقه به بیش از ۶۰ متر رسانده که علاوه بر ایجاد بوهای نامطبوع و آزار ساکنین روستاهای اطراف ، شیرابه‌های آن نیز به رودخانه تلار و زمینهای کشاورزی اطراف می‌ریزد.  

اگر نگاهی هم به موضوع پسماند و زباله در مرکز استان و در شهر ساری بیاندازیم ، می بینیم که سالهاست این پرونده روی میز مدیران شهری باز است و در رویای تولید برق می‌سوزد.

طبق آمار موجود ، روزانه بیشتر از 3 هزار تن زباله عادی در مازندران تولید می‌شود که در فصل تابستان و ایام نوروز به ۲ برابر میزان همیشگی افزایش می‌یابد. این یعنی سرانه تولید زباله در مازندران 800 کیلوگرم به ازای هر نفر است که در استانداردهای جهانی این میزان 300 کیلوگرم محاسبه شده!

 تمامی زباله‌های تولید شده در 31 نقطه جنگلی ، ساحلی و حاشیه‌ای رودخانه‌های استان دفن می‌شود که تهدید بزرگی برای محیط زیست ، بهداشت عمومی و سلامت مردم محسوب می‌گردد.

مازندران استانی متفاوت

رئیس اداره مدیریت زیست محیطی آب ، خاک و پسماند اداره کل حفاطت محیط زیست مازندران و دبیر کمیته فنی پسماند استان در همین رابطه به گروه خبری تکرار می‌گوید: مدیریت پسماند در چند دهه اخیر ، به یک چالش مهم و اساسی در بسیاری از جوامع دنیا و از جمله در کشور ما تبدیل شده است.

برخی از کشورهای اروپایی ، آمریکایی و حتی آسیایی به پیشرفت‌های خوبی در زمینه مدیریت و کنترل زباله دست پیدا کرده‌اند و برخی دیگر علی‌رغم تلاش‌های صورت گرفته ، هنوز نتوانسته‌اند به یک راهکار علمی و عملی پایدار برای  مدیریت ، کنترل و کاهش اثرات مخرب زیست محیطی زباله برسند. در کشور ما نیز تاکنون اقدامات زیادی در این زمینه انجام شده و هزینه‌های بسیاری در این حوزه صرف شده اما هنوز به نتایج مورد نظر خود نرسیدیم و تا رسیدن به شرایط مطلوب فاصله زیادی داریم.

مسافر بیشتر ، زباله بیشتر

فربد فخاری با تاکید بر اینکه استان مازندران و استان‌های شمالی کشور شرایط متفاوت‌تری نسبت به سایر استان‌ها در کشور دارند ، می‌افزاید: شرایط ویژه جغرافیایی و اکوسیستم حساس و شکننده مازندران از یک سو و برخورداری از مواهب طبیعی مثل جنگل ، دریا ، کوه ، رودخانه و .... از سوی دیگر، این استان را به یک منطقه زیبا و مسافرخیز تبدیل کرده که سالانه با ورود میلیون‌ها گردشگر ، به ویژه در ایام نوروز و تعطیلات ، همچنین حضور ساکنین غیربومی دارای مسکن و یا شب اقامت ، میزان تولید زباله در برخی روزها به بیش از 2 برابر افزایش می‌یابد که مدیریت پسماند و زباله را در این استان با چالش‌های جدی‌تری مواجه می‌کند.

او ادامه می‌دهد: مسئولیت مدیریت پسماند تولیدی مربوط به جمعیت اصلی استان و همچنین پسماند ناشی از ورود مسافران ، گردشگران و ساکنین غیربومی ، برعهده مدیران اجرائی پسماند است که برای تامین هزینه‌های لازم آن ، نیاز به تخصیص اعتبارات دولتی و حمایتهای ملی و مردمی است. براساس سرشماری نفوس و مسکن سال 1395، جمعیت مازندران تقریبا  3 میلیون و 300 هزار نفر برآورد شده که روزانه بیش از 3 هزار تن زباله عادی تولید می‌کنند.

این میزان با توجه به زباله‌های تولید شده توسط گردشگران و ساکنین غیربومی و غیردائمی استان و همچنین انتقال بخش قابل توجهی از پسماندهای عادی کشاورزی به مراکز جمع آوری پسماند عادی ، در فصول مختلف سال افزایش چشمگیری پیدا می‌کند.

180 هکتار از طبیعت مازندران ، زیر بار زباله

در حال حاضر 31 مرکز دفن و دپوی پسماند در سطح مازندران وجود دارد که فارغ از روشهای مورد استفاده ، تنها موقعیت مکانی چند مرکز از سوی اداره کل حفاظت از محیط زیست مورد تایید قرار گرفته.  متاسفانه این مراکز بیش از 180 هکتار از بهترین زمینهای جنگلی ، مرتعی ، کوهستانی و ساحلی استان را شامل می‌شود که به دلیل رعایت نکردن اصول صحیح مدیریتی در پسماندهای منتقل شده به این مراکز ، اثرات مخرب زیست محیطی غیر قابل جبرانی به وجود آمده است.

بازنگری در طرح جامع مدیریت پسماند

دبیر کمیته فنی پسماند مازندران از تدوین و تصویب طرح جامع اولیه مدیریت پسماند در دو دهه گذشته در این استان خبر می‌دهد و به گروه خبری تکرار می‌گوید: با توجه به مدت زمان سپری شده از زمان تهیه طرح اولیه و همچنین اجرای ناموفق برخی از پروژه‌های زباله که یا ظرفیت آنها پایین بوده و یا نیاز به اجرای پروژه‌های تکمیلی داشتند و همچنین افزایش جمعیت استان و اضافه شدن برخی شهرستان‌ها در چند سال گذشته ، طرح جامع در سال 1398 از سوی سازمان حفاظت از محیط زیست و مجددا در تیر ماه سالجاری توسط استانداری مازندران مورد بازنگری قرار گرفت که امروز در مرحله نهایی شدن است.

این طرح پس از تایید در کارگروه مدیریت پسماند استان به تایید نهایی کارگروه ملی مدیریت پسماند کشور رسیده و به عنوان نقشه راه مدیریت پسماند مازندران ، مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

فخاری اضافه می‌کند: طبق این طرح ، استان مازندران به 9 منطقه مرکزی برای مدیریت زباله و پسماند تقسیم می‌شود که در شهرهای تنکابن ، نوشهر ، نور ، بابلسر ، آمل ، بابل ، قائمشهر ، ساری  و بهشهر متمرکز است.

در حال حاضر در برخی از این شهرها ، نیروگاه زباله‌سوز و در برخی دیگر کارخانه‌های کمپوست راه‌اندازی شده و یا در حال احداث است.

کنترل آلاینده‌ها در نیروگاه‌های زباله‌سوز

آنچه که در مورد نیروگاه‌های زباله‌سوز مورد تاکید ماست ، اینست که اولا ارزش حرارتی زباله‌های ورودی به این سیستم‌ها بالا باشد و از ورود مستقیم زباله‌های تر به مخازن که تقریبا 70 درصد از زباله‌های تولیدی را تشکیل می‌دهد ، جلوگیری گردد .

همینطور باید از بازگشتی‌های حاصل از فعالیت کارخانه‌های کمپوست به عنوان ورودی استفاده شود .این موضوع هم موجب کاهش مصرف انرژی اولیه خواهد شد و هم میزان برق تولیدی را افزایش می‌دهد. 

از طرفی آلاینده‌های خروجی از این کارخانه‌ها از جمله ذرات خاکستر و گازهای تولید شده که بسیار سمی و خطرناک هستند ، باید به روش کاملا اصولی و مطابق با استانداردهای روز جهانی ، توسط فیلترهای مرغوب و با کیفیت ، کنترل و ساماندهی شود.

در مراکزی هم که از روش کمپوست استفاده می‌شود ، خطوط تفکیک باید به شکلی طراحی واجرا گردد که بالاترین راندمان را داشته باشد تا ذرات شیشه و پلاستیک وارد کمپوست نشود و میزان بازگشتی‌های زباله به کمترین مقدار خود برسد. بدین ترتیب ، کود نهایی مطابق با استانداردهای وزارت جهادکشاورزی تولید خواهد شد.

فربد فخاری کنترل و مدیریت شیرابه‌های زباله را از مهمترین موضوعات مدیریت پسماند می‌داند و می‌گوید: کنترل و مدیریت شرابه زباله باید با استفاده از سیستم‌های تصفیه کارآمد و با به کارگیری نیروهای متخصص انجام شود. 

خوشبختانه در بازنگری طرح جامع مدیریت پسماند ، نسبت به افزایش ظرفیت پروژه‌های فعلی و استفاده از روش‌های تکمیلی برای مدیریت پسماند و کاهش میزان زباله‌های دفنی در مراکز پسماند نگاه ویژه‌ای شده که امیدواریم با اختصاص اعتبارات دولتی لازم ، پروژه‌های نیمه تمام هر چه سریعتر به اتمام برسد و ظرفیت پروژه‌های در حال اجرا نیز افزایش یابد.

این مسوول زیست محیطی در رابطه با تصویب قوانین پسماند نیز می‌گوید: قانون مدیریت پسماند در سال 1383 و آیین نامه اجرائی آن نیز در سال 1384 تهیه و به همه دستگاههای اجرایی ابلاغ شد.

این قانون مشتمل بر23ماده و9 تبصره است که براساس ماده 23 قانون  مذکور ، سازمان حفاظت از محیط زیست ، وظیفه نظارت و مسئولیت حسن اجرای قانون را بر عهده دارد.

براساس ماده 7همین قانون ، مدیریت اجرایی پسماندهای عادی تولید شده در شهرها و روستاها به غیر از پسماندهای صنعتی و بیمارستانی برعهده دهیاران ، بخشداران و شهرداران است.

و به موجب تبصره ذیل ماده 10 آئین نامه اجرایی ، راهداری‌ها باید در مدیریت پسماندهای حریم جاده‌ها و اماکن بین راهی با بخشداری‌ها همکاری لازم را داشته باشند.

اهمیت نقش مردم و رسانه‌های جمعی

او تاکید می‌کند: در این میان نقش مردم در مدیریت پسماند بسیار مهم و تاثیر گذار است. ما اعتقاد داریم که مردم به عنوان اولین حلقه زنجیره  مدیریتی پسماند و در جایگاه تولید کننده اصلی پسماند عادی ، نقش بسیار مهمی در کاهش میزان تولید زباله و رعایت اصل تفکیک زباله در مبدا دارند. آنچه که مسلم است ما باید تلاش کنیم اول زباله کمتری تولید کنیم و بعد اصل جداسازی زباله را در منازل و محل کار خود رعایت کنیم.

برای رسیدن به این هدف ، حتما باید فرهنگ‌سازی شده و آموزشهای لازم انجام شود. این آموزش نیز باید از محیط خانواده ، مدارس و مراکز آموزش ابتدایی آغاز شود و به طور قطع مدیران اجرائی پسماند ، رسانه‌ها ، خبرگزاری‌ها و صداو سیما نقش بسیار مهمی در این زمینه ایفا می‌کنند. اگر مردم بدانند که با اقداماتی نظیر کنترل و کاهش زباله های تولیدی و تفکیک آنها ، تا چه اندازه می‌توانند در مدیریت نهایی پسماند موثر باشند ، حتما همکاری لازم را خواهند داشت.

اول کاهش زباله ، بعد تفکیک

با کاهش تولید و تفکیک زباله از مبدا ، علاوه بر کاهش هزینه‌های جمع‌آوری زباله و انتقال صحیح آن به مراکز دفن ، بخش بزرگی از زباله‌های قابل بازیافت که ارزش اقتصادی هم دارند در همان مراحل اولیه جداسازی شده و از آلودگی‌های بعدی  نیز مصون می‌ماند. 

با این روش ، دیگر نیاز به استفاده از تجهیزات مکانیکی یا تفکیک دستی توسط افرادی که معمولا به شکل سنتی و در شرایط غیر بهداشتی و نا ایمن در مراکزدفن زباله اقدام به جداسازی می‌کنند ، نیست و با توجه به کاهش میزان زباله‌های منتقل شده به مراکز دفن ، میزان فشار وارده به این مراکز نیز که روز به روز بر ارتفاع زباله‌های دپو شده در آنها اضافه می‌شود ، کاهش می‌یابد. 

نکته دیگر ذی‌نفع بودن شهرداری‌ها در اجرای طرح تفکیک زباله از مبدا است. در حال حاضر کار جداسازی زباله در مقصد و در محل دفن و دپوی زباله انجام می‌شود که مشخص نیست درآمد ناشی از آن به جیب چه کسانی می‌رود؟!

اما با اجرایی شدن این طرح ، کلیه درآمدهای حاصل برای ساماندهی زباله و پسماند استان هزینه شده و پروژ‌ه‌های نیمه تمام کمپوست و زباله‌سوز مازندران نیز تکمیل و به بهره‌برداری خواهد رسید.

سازمان تازه تاسیس مدیریت پسماند

سرپرست سازمان مدیریت پسماند استانداری مازندران نیز از عضویت 63 شهرداری در این سازمان خبر می‌دهد و به گروه خبری تکرار می‌گوید:

31 مرکز دفن زباله شناسنامه‌دار و دو مرکز غیر فعال در استان وجود دارد که ورودی آنها 2 هزار تن زباله عادی شهری و 1100 تن زباله عادی روستایی در روز است.

امید حسن زاده مقیمی ، ضمن اشاره به انجام اصلاحات در طرح جامع مدیریت پسماند با تایید کارگروه راهبردی مدیریت پسماند استان ، امیدوار است این طرح در سه فاز عملیاتی شده و به زودی دفن زباله در مازندران قطع گردد.

او هدف از تشکیل سازمان مدیریت پسماند در استانداری مازندران را اینگونه بیان می‌کند: از تشکیل سازمان مدیریت پسماند در استانداری مازندران زمان زیادی نمی‌گذرد. طبق اساسنامه ، این سازمان موظف است به صورت یکپارچه و متمرکز در موضوع زباله استان ورود پیدا کرده و با ارائه یک نقشه واحد ، طی یک برنامه میان مدت ، دفن زباله را به طور کامل قطع کند.

فرسودگی تجهیزات در زباله‌سوزها

این مدیر پسماند در ادامه می‌گوید: در حال حاضر 6 کارخانه کمپوست و دو نیروگاه زباله‌سوز در مازندران وجود دارد که برخی از این مراکز به دلیل فرسودگی تجهیزات و ماشین‌آلات راندمان لازم را ندارند.

به عنوان مثال ، کارخانه زباله‌سوز 200 تنی نوشهر امروز با ظرفیت 170 تن و کارخانه کمپوست 250 تنی بهشهر با ظرفیت 110 تن زباله در روز کار می‌کند که امیدواریم در آینده‌ای نزدیک با راهکارهای عملی سازمان پسماند ، تجهیزات لازم برای تکمیل ظرفیت و به‌روز کردن دستگاه‌ها فراهم شود.

مقیمی تاکید می‌کند: استان مازندران به دلیل حاصل‌خیزی خاک و منابع طبیعی ، امکان اضافه کردن سلول‌های دفن بهداشتی زباله را ندارد.

ما باید به سمت کاهش تولید زباله و اجرای دقیق طرح تفکیک زباله از مبدا حرکت کنیم که برای رسیدن به این هدف نیازمند همکاری همه مردم و دستگاه‌های اجرایی و نظارتی زیربط مثل شهرداری‌ها ، آموزش و پرورش ، فرمانداری ، صدا و سیما ، دادگستری و ... هستیم.

اجرای این طرح باید از منازل و مدارس شروع شود و نهادهای آموزشی و رسانه ملی باید در این زمینه فرهنگ‌سازی کنند.

استفاده از روشهای تلفیقی

او ادامه می‌دهد: سایتهای تلفیقی مدیریت پسماند باید هر چه سریعتر ایجاد شود تا با مشارکت بخش خصوصی ، زباله‌ها استانداردسوزی شده و از دفن آن جلوگیری گردد. امیدواریم با هماهنگی شهرداری‌ها و دهیاری‌ها این طرح بعد از تصویب نهایی ،عملیاتی و اجرا شود.

در این بین اجرای طرح تفکیک زباله از مبدا ، بیشترین اهمیت را دارد و بدون مشارکت بخش خصوصی امکان‌پذیر نیست.

 شهرداری‌ها باید به ازای هر کیلوگرم زباله‌ای که تحویل سرمایه‌گذار می‌دهند ، پول دریافت کنند و بیشترین سودآوری زباله باید در همان مبدا تعریف گردد. متاسفانه در کارخانه‌های کمپوست ، قراردادها به صورت تفکیک در مقصد انجام می‌شود.

تفکیک زباله در مقصد ، توسط نیروی انسانی و خارج از مکانیسم بازیافت انجام می‌شود که از دقت لازم برخوردار نیست و محصول نهایی را دچار مشکل می‌کند.

ساماندهی زباله‌گردها

سرپرست سازمان مدیریت پسماند استانداری مازندران ، تعریف و اجرای الگوی راهبردی خطوط پردازش را از دیگر اهداف سازمان معرفی می‌کند و می‌افزاید: به منظور ارتقاء بهره‌وری و افزایش راندمان خطوط پردازش در کارخانه‌های کمپوست این الگو باید رعایت شود و طرح تفکیک زباله از مبدا بدون نگاه درآمدی در استان اجرا شود. به این موارد باید ساماندهی زباله‌گردها و مراکز خرید و فروش ضایعات را هم افزود که تنها با همکاری مقامات قضایی امکان‌پذیر است. موضوع دیگر اصلاح فرآیند جمع‌آوری زباله است که متاسفانه امروز با ناوگان خودرویی فرسوده انجام می‌شود و نشت شیرابه از آنها بر کف خیابان‌ها و کوچه‌ها گریزناپذیر است. قسمت بار وانت‌ها و کامیون‌های حمل زباله در روزهای بارانی پوشانده نمی‌شوند و زباله‌های خیس ، کار تفکیک و جداسازی را در خطوط پردازش سخت‌تر می‌کند.

انتخاب تکنولوژی مناسب

امید حسن زاده مقیمی ، انتخاب تکنولوژی مناسب برای سوزاندن زباله را یک اصل مهم می‌داند و می‌گوید: انتخاب تکنولوژی برای سوزاندن زباله باید بر اساس ارزش حرارتی زباله و آنالیز ترکیب فیزیکی و شیمیایی پسماند صورت پذیرد. در حال حاضر دو واحد کارخانه زباله‌سوز در شهرهای ساری و نوشهر مستقر هستند که کارخانه ساری هنوز به بهره‌برداری نرسیده و کارخانه نوشهر هم راندمان مطلوبی ندارد. امیدواریم با جذب اعتبارات دولتی کارخانه زباله‌سوز ساری هرچه سریعتر به بهره‌برداری برسد.

در حال حاضر ما نیروگاه زباله‌سوز در مقیاس بزرگ در کشور نداریم و تکنولوژی هم که امروز از آن استفاده می‌کنیم از کشور چین آورده‌ایم.

کارخانه‌های کمپوست ما نیاز به واردات ندارند و اکثر قطعات و تجهیزات آنها در داخل کشور تولید می‌شود. اما در نیروگاه‌های زباله‌سوز، تمام دستگاه‌ها وارداتی هستند و ما شرکت‌های داخلی که مورد تایید باشند و بتوانند آنها را تولید کنند ، نداریم.

برای رفع کامل آلایندگی‌ها در کارخانه‌های زباله‌سوز هم تنها راه حل علمی و عملی ، استفاده از روش‌های تلفیقی است.

در تمام کشورهای پیشرفته نیز از سیستم مدیریتی تلفیقی استفاده می‌کنند.

او گریزی هم به وضعیت تصفیه‌خانه‌های شیرابه در استان می‌زند و می‌گوید: در استان‌های شمالی کشور فقط دو تصفیه‌خانه شیرابه استاندارد وجود دارد که یکی در شهر بابل است و دیگری در "پشت‌کوه" شهر ساری. یک تصفیه‌خانه هم در شهرستان نور قرار دادرد که به صورت تلفیقی کار می‌کند و سپتاژ خانگی و شیرابه زباله را با هم تصفیه می‌کند. خوشبختانه آب تصفیه شده در این تصفیه خانه‌ها مورد تایید اولیه آزمایشگاه‌های محیط زیست قرار گرفته و به مصرف کشاورزی می‌رسد.

پایان دادن به دفن زباله

این سرپرست سازمان پسماند ، پرهیز از تصمیمات غیرعلمی و غیرکارشناسی و جلوگیری از هدررفت منابع را مهمترین رویکرد سازمان متبوع خود می‌داند و می‌گوید: مدیریت زباله ، جای آزمون و خطا ندارد. ما بنا داریم از شرکتهای دانش‌بنیان و نیروهای فنی در این مسیر استفاده کنیم. بیشتر از چند ماه از تاسیس سازمان مدیریت پسماند نمی‌گذرد. با اصلاحیه‌ای که در اساس‌نامه پیشنهادی انجام شد ، مقرر گردید تصدی‌گری شهرداری‌ها در امور زباله کاهش پیدا کند تا هر کسی بتواند با آوردن تکنولوژی مناسب و سرمایه‌گذار توانمند در عرصه مدیریت پسماند رقابت کند.

در حال حاضر مشکل اصلی ما مکان‌یابی و انتقال صحیح زباله است و مهمترین اولویت ما پایان دادن به دفن زباله در مکان‌هایی است که از حجم و سنگینی پسماند اشباع شده‌اند.

با شنیدن این توصیفات از دو مدیر اجرایی و نظارتی حوزه پسماند در مازندران ، به نظر می‌رسد کمبود بودجه‌های دولتی و اشباع شدن مراکز دفن و دپوی زباله در استان ، اداره کل حفاظت از محیط زیست و سازمان مدیریت پسماند استانداری مازندران را برآن داشته تا علاوه بر بازنگری در طرح جامع مدیریت پسماند ، به دنبال راه حل‌های علمی و عملی جدیدتری برای حل این معضل بزرگ و قدیمی باشند.

معضلی که به دلیل بی‌توجهی مردم و مسوولین ، در سالهای اخیر جهشی عظیم یافته و گستره آن دامنه وسیعی از منابع طبیعی و مواهب خدادادی مازندران را دربرگرفته. مواهبی که آلودگی آنها به صورت مستقیم یا غیر مستقیم ، سلامت جسم و روان شهروندان مازندرانی و گردشگران خوش ذوق اما سهل‌انگار وطنی را تهدید می‌کند.

گروه خبری تکرار  با فاصله چند ماهه ، ادامه این ماجرا و تحقق وعده‌های مسوولین را پیگیری خواهد کرد.

مازندران – مهتاب مظفری سوادکوهی