گزارش ویژه / در انتظار "امید"

فرمانده پرندگان مهاجر امسال هم به مازندران نیامد!

دو سال است که "امید" به مازندران نمی‌آید.
محیط‌بانان چهار چشمی مراقبند تا آمدنش را به اداره حیات وحش استان خبردهند. همه منتظر ورودش هستند. از مردم گرفته تا فعالین محیط زیست. منتظر آن پاهای بلند و گردن سفید که باوقار در تالاب می‌ایستاد و "رویا"عاشقش بود.
اما تا به امروز خبری از او نیست.
حتی آوردن جفت هم نتوانست تک درنای سیبری را به تالاب فریدون‌کنار بکشد. سال 1401 بود که "رویا" درنای ماده را از بلژیک به ایران آوردند و قرار بود همراه درنای نر سیبری شود. اما از آنجا که یک درنای پرورشی بود سفر به سیبری را تاب نیاورد و از همان ابتدای راه بال‌هایش خسته شد و به مازندران برگشت. حالا دوسال است که در روستای "بنه‌کنار" فریدون‌‌کنار زندگی می‌کند. اما از جفت تازه انتخب شده ، خبری نیست که نیست.
درناها پرندگانی تک‌همسری هستند و با نیامدن دو سال پی‌در‌پی امید به مازندران ، احتمال اینکه آخرین بازمانده از نسل درناهای سیبری منقرض شده و کشور ما گونه دیگری از پرندگان مهاجر خود را از دست داده باشد ، زیاد است.  
از ماجرای درنای سیبری که بگذریم ، استان مازندران ، تالاب‌ها و آب‌بندان‌های زیادی دارد که همه‌ساله با شروع فصل سرما و یخبندان شدید در سیبری ، میزبان پرندگان مهاجر بسیاری می‌شود.
تعداد این تالاب‌ها و آب‌بندان‌ها به 800 واحد می‌رسد که وسعتی بالغ بر 17هزار هکتار را در بر می‌گیرد. بیشتر این آب‌بندان‌ها در شهرستان بابل متمرکز است که با 207 آب‌بندان به‌ شهر تالابی مازندران معروف است.
آب‌بندان‌ها به دلیل داشتن نیزارها و پوشش‌های گیاهی ، محل مناسبی برای اتراق پرندگان مهاجر هستند. هرساله چند صدهزار بال پرنده مهاجر به مازندران کوچ می‌کنند که شامل 100 گونه پرنده زمستان‌گذران هستند.
آنها لای نیزارهای تالاب‌ لانه گذاشته و تخم‌گذاری می‌کنند و بچه‌های خود را نیز تا پایان سرما در همین نیزارها بزرگ می‌نمایند.
متاسفانه پسروی آب دریای خزر ، سطح آبی تالاب‌های بزرگ مازندران از جمله میانکاله را پایین برده که این مسئله سبب کاهش 50 درصدی مهاجرت پرندگان به مازندران نسبت به یک دهه اخیر شده است. اینها را رییس اداره حیات وحش اداره کل حفاظت از محیط زیست مازندران می‌گوید.
 

تغییرات اقلیمی و گرم شدن هوا
"کوروس ربیعی که سالهای زیادی در بدنه محیط زیست مازندران کار کرده ، تغییرات جوی و شرایط اقلیمی را یکی از مهمترین دلایل کاهش جمعیت پرندگان مهاجر به مازندران می‌داند و می‌گوید: یکی از مهمترین دلایل کاهش مهاجرت پرندگان ، تغییرات شدید اقلیمی در سال‌های اخیر بوده است.
با گرم شدن هوا و طولانی‌تر شدن فصول گرم سال به خصوص در یک دهه اخیر ، سرزمین سیبری دچار یخبندان‌های شدید گذشته نمی‌شود و برخی از پرندگان همانجا می‌مانند. البته ما هنوز سرشماری پرندگان مهاجر امسال را به اتمام نرسانده‌ایم. اینکار در تالاب بین‌المللی میانکاله و تالاب فریدون‌کنار آغاز شده اما تمام نشده است. با اینهمه در سرشماری اولیه متوجه شدیم ، تعداد پرندگان مهاجر در مازندران نسبت به دو سال گذشته افزایش یافته ولی مسلما نسبت به دو دهه قبل ، کاهش چشمگیری داشته است.
او ادامه می‌دهد: تعداد مرغابی‌های وحشی مهاجر امسال بسیار زیاد شده ولی هنوز فلامینگوها را سرشماری نکردیم و جمعیت قوهای فریادکش نیز نسبت به سال گذشته کمتر شده. همه ساله 2 تا 3 هزار بال قو از سیبری به سواحل جنوبی دریای خزر مهاجرت می‌کنند که برخی از آنها در تالاب‌های گیلان و برخی در مازندران فرود می‌آ‌یند.  
تالاب میانکاله نیز علی‌رغم اینکه بخش غربی‌اش دچار خشکسالی شده ، امسال میزبان مرغابی‌های زیادی بوده است. چون این پرنده روی آب‌چرخ ، نیاز به عمق زیادی ندارد و در آبهای کم عمق هم می‌تواند زمستان‌گذری کند.
 

میانکاله و فریدون‌کنار ، نقطه امن پرندگان مهاجر
ربیعی ، تالاب بین‌المللی میانکاله و فریدون‌کنار را یکی از امن‌ترین تالاب‌های ایران می‌داند و می‌گوید: در بسیاری از تالاب‌ها در استان‌های دیگر پروانه صید و شکار صادر شده اما میانکاله و فریدون‌کنار منطقه شکار ممنوع هستند. به همین دلیل پرندگان مهاجر احساس امنیت کرده و آنها را به عنوان زیستگاه خود انتخاب می‌کنند.
ولی بالاخره در هر منطقه‌ای شکارچیان غیرمجاز هم وجود دارند که تنها با یک تیراندازی ، پرندگان را به محیط‌های ناامن دیگر فراری می‌دهند. امسال فقط یک مورد شکار قوی فریادکش داشتیم که در خارج از محدوده سرخ‌رود انجام شد و فرد متخلف نیز دستگیر و تحویل مقامات قضایی شد.
 

تعطیلی بازار پرنده‌فروشان
او از تعطیلی بازار پرنده‌فروشان خبر می‌دهد و می‌افزاید: دو سال است که بازار پرنده‌فروشان در فریدون‌کنار بسته شده و شکارچیان و دامگاه‌داران ، پرنده‌های شکار شده را به مشتریان گذری یا متقتاضیان استان‌های دیگر می‌فروشند. اداره حفاظت از محیط زیست مازندران به شدت بر رستوران‌های مستقر در محدوده تالاب‌ها نظارت دارد. هرگونه طبخ یا تهیه غذا از پرندگان مهاجر ممنوع است و پروانه کسب رستوران‌های متخلف باطل خواهد شد. دامگاه‌داران می‌توانند برای تامین معاش و پروتئین خود دامگاه‌داری کنند اما نمی‌توانند این حرفه را به یک تجارت تبدیل کنند. در روش "گذر" صیادان با پهن کردن تور روی سه‌پایه و پاشیدن دان اقدام به صید پرنده می‌کنند که ممکن است در آن همه نوع پرنده گیربیفتد. حتی پرنگان در معرض انقراض.
روش دیگر "کرس" نام دارد که در این روش هم با دان‌پاشی پرندگان مهاجر را به دام می‌اندازند. ما دامگاه‌دارانی را که از روش‌های مجاز و غیرمجاز صید در کنار هم استفاده می‌کنند به رسمیت نمی‌شناسیم.
تا 15 سال پیش ، بیشتر از یک میلیون پرنده به مازندران سفر می‌کردند. اما امروز این میزان به کمتر از 500 هزار بال رسیده.
 

انقراض برخی از گونه‌های مهاجر
بسیاری از گونه‌های مرغابی در معرض انقراض قرار گرفته‌اند. امروز جمعیت پرندگانی مثل غاز پیشانی سفید ، عروس غاز ، اردک سرسفید ، اردک چشم طلایی ، اردک بلوطی و چند گونه پرنده شکاری بسیار کم شده و در حال نابودی است. تک درنای سیبری هم آخرین بازمانده از جمعیت درناهای سردسیری است که از سال 1401 به ایران نیامده.
این درنا بیشتر از 30 سال سن دارد که احتمال می‌دهیم بر اثر کهولت سن نتوانسته به مازندران سفر کند. درنای نر سیبری در دی ماه سال 86 ، جفت خود را از دست داد. درست بعد از یک شب طوفانی. درنای ماده که "آرزو" نام داشت ، در شب نوزدهم دی ماه همان سال ناپدید شد و هیچ اثر یا لاشه‌ای از او به دست نیامد.
از تالاب‌های کشورهای همسایه هم گزارشی در اینباره داده نشد.
کوروس ربیعی در ارتباط با آب‌بندان‌های مازندران می‌گوید:
تالاب میانکاله با وسعت 5400 هکتار و تالاب فریدون‌کنار به مساحت 100 هکتار ، بیشترین جمعیت پرندگان مهاجر را در خود جای می‌دهند. برخی از گونه‌های دیگر مثل کاکائی‌ها و مرغان ماهی‌خوار ، نوار ساحلی مازندران را به عنوان زیستگاه خود انتخاب می‌کنند. متاسفانه تغییر شرایط اقلیمی ، گرم شدن هوا و پسروی آب دریای خزر ، تالاب‌ها و آب‌بندان‌های پایدار مازندران را دچار مشکل کرده.
 

تغییر کاربری آب‌بندان‌ها
از طرفی تغییر کاربری آب بندان‌ها ، موجب از بین رفتن زیستگاه طبیعی این پرندگان شده.
به همین دلیل مساحت زیستگاه‌های پرندگان مهاجر در مازندران هر روز کمتر از گذشته می‌شود. در چنین شرایطی لازم است که مردم و صیادان مراقبت بیشتری داشته باشند و در تامین غذای این پرنده‌ها به محیط زیست کمک کنند. در حال حاضر فقط ۲۷۰ نیروی محیط‌بان در ۷۰ پاسگاه محیط‌بانی کار می‌کنند که این تعداد برای محفاظت از عرصه‌های زیستی و مقابله با تخلفات صید و شکار کافی نیست.
 

تامین غذا ، مهمترین مشکل پرندگان مهاجر
مسعود محمدی یکی از کنش‌گران محیط زیستی است که بیشتر از 20 سال در حوزه حفاظت از حیات وحش تالاب‌ها و آب‌بندان‌ها فعالیت دارد. مداوای پرندگان زخمی ، تامین غذا برای پرندگان مهاجر به کمک سمن‌ها ، برگزاری کلاس‌های آموزشی و انجام مشاوره برای دامگاه‌داران از جمله کارهایی است که او در طول این سال‌ها انجام داده. او به غیر از شکار و صید غیرمجاز ، تامین غذای پرندگان مهاجر را از مهمترین مسائل موجود در تالاب‌ها می‌داند و می‌گوید: تالاب فریدون‌کنار محل کشت برنج کشاورزان در فصل تابستان است که در آغاز فصل کوچ فقط به اندازه یک ماه غذا دارد.
هر بال قوی فریادکش حداقل روزی 300 گرم ذرت می‌خورد که این میزان در طول یک ماه برای گله قوها ، رقم قابل توجهی می‌شود و تامین آن برای اداره کل حفاظت از محیط زیست به تنهایی امکان‌پذیر نیست.
این مشکل در شبه‌جزیره میانکاله به مراتب بدتر است. چون در میانکاله برنج کشت نمی‌شود و غذا و دان برای پرندگان دانه‌خوار یافت نمی‌شود.
پرندگانی مثل فلامینگو که ماهی‌خوار هستند در میانکاله مشکل چندانی ندارند. اما پرندگان دانه‌خوار با کمبود غذا در این زیستگاه مواجه‌اند.
 

مردم و تشکل‌ها کمک کنند
 در اینجا ورود تشکل‌های مردمی و دوستداران محیط زیست و حیات وحش ضروری است تا نسبت به تهیه غذای پرندگان به ما کمک کنند و از پرواز پرندگان به محیطهای ناامن جلوگیری کنند.
مشکل بعدی کشت دوم برنج در آب‌بندان‌هاست. با تغییراتی که درآنها ایجاد می‌شود و آبگیری پیش از موعد دامگاه‌ها ، پرندگان مهاجر رغبتی برای فرود نشان نمی‌دهند و سواحل جنوبی کشور را به عنوان زیستگاه خود انتخاب می‌کنند.
محمدی دامگاه‌داری را شغلی پرسود نمی‌داند و معتقد است آنچه که به جمعیت پرندگان آسیب می‌زند روش‌های غیر مجاز صید است که متاسفانه در گوشه و کنار تالاب‌ها و آب‌بندان‌ها دیده می‌شود.
او در همین رابطه تصریح می‌کند: یک داگاه‌دار ممکن است برای راه‌اندازی دامگاه خود بیشتر از صد میلیون تومان هزینه کند اما سودی که در یک فصل صید نصیبش می‌شود به بیست میلیون تومان هم نمی‌رسد! در این بین صیادانی هم هستند که با روش‌های غیر مجاز و شکارهای فله‌ای ، ممکن تا 400 میلیون تومان هم سود بکنند.
در حال حاضر رستوران‌هایی که مرغابی طبخ می‌کنند تعدادشان بسیار کم است چون همه رستوران‌های استان به شدت از سوی اداره کل حفاظت از محیط زیست مازندران کنترل می‌شوند.
بازار پرنده‌فرشوان فریدون‌کنار هم نزدیک به دوسال است که جمع شده است.
اما این موضوع مسئله را حل نمی‌کند. چون شکارچیان و صیادان غیرمجاز پرنده‌های شکار شده را به رستوران‌های متقاضی در استان‌های دیگر می‌فروشند و یا به مسافران و خریداران رهگذر می‌دهند.
 

گردشگری به جای دامگاه‌داری
این فعال محیط زیستی از راه‌اندازی یک مجموعه 8 هکتاری پرنده‌نگری در فریدون‌کنار خبر می‌دهد و می‌گوید: ما باید تلاش کنیم تالاب‌ها را به مراکز مهم گردشگری ایران تبدیل کنیم. با اینکار علاوه بر ایجاد زیستگاهی امن برای پرندگان مهاجر ، درآمدزایی مناسبی هم برای دامگاه‌داران ایجاد می‌شود که به جای صید و شکار پرندگان از آنها به عنوان عاملی برای جذب گردشگر استفاده کنند.
با اجرای این طرح پرنده‌نگری ،پرندگان مهاجری که زخمی می‌شوند و مداوا می‌گردند و یا پرندگانی که تابستان و پیش از موعد به مازندران سفر می‌کنند و حتی پرندگانی که دامگاه‌داران صید می‌کنند به این مجمعه انتقال یافته و در معرض دید عموم قرار می‌گیرند.
 

هر مازندرانی ، یک محیط‌بان
آنچه که مسلم است اداره کل حفاظت از محیط زیست مازندران به اندازه کافی محیط‌‌بان ندارد. در چنین شرایطی هر مازندرانی باید یک محیط‌بان باشد و به حفاظت از سرمایه‌های زیست محیطی و حیات وحش استان کمک کند.
 

مهتاب مظفری سوادکوهی